1900 2039
Đái tháo đường (ĐTĐ) là một bệnh mạn tính với rối loạn chuyển hóa glucose, có nguy cơ gây các biến chứng vi mạch và đại mạch nếu không được kiểm soát tốt. Việc đánh giá đường huyết trung bình trong thời gian dài là rất quan trọng để điều chỉnh phác đồ điều trị. Hiện nay, Hemoglobin A1c (HbA1c) được xem là tiêu chuẩn vàng cho giám sát đường huyết trung bình trong khoảng 2-3 tháng. Tuy nhiên, trong một số trường hợp HbA1c có thể cho kết quả sai lệch do ảnh hưởng của các yếu tố ngoài mức đường huyết. Xét nghiệm fructosamine là một trong các chỉ số thay thế/ bổ sung để đánh giá kiểm soát đường huyết trong khoảng thời gian ngắn hơn, khoảng 2-3 tuần.
Bài viết này sẽ trình bày cơ chế, ý nghĩa lâm sàng, ưu nhược điểm, cách thực hiện, các yếu tố ảnh hưởng và vai trò của fructosamine trong chẩn đoán và theo dõi ĐTĐ.
- Cơ chế sinh học và bản chất của Fructosamine [1]
Fructosamine là tập hợp các protein trong huyết thanh được đường hóa (glycation) thông qua phản ứng không enzym giữa glucose trong máu với nhóm amino tự do của protein (chủ yếu là albumin, nhưng cũng gồm globulin, lipoprotein). Quá trình này bắt đầu với hình thành Schiff base rồi chuyển thành sản phẩm ổn định hơn qua chuyển vị Amadori gọi là fructosamine. Vì albumin là protein huyết thanh chiếm phần lớn và có thời gian bán hủy ngắn hơn hồng cầu, khoảng 14-21 ngày, nên mức fructosamine phản ánh đường huyết trung bình trong khoảng 2 – 3 tuần gần nhất.
- Chỉ định lâm sàng của xét nghiệm Fructosamine
Fructosamine không phải là xét nghiệm được khuyến cáo dùng để chẩn đoán ĐTĐ thông thường, nhưng có những trường hợp đặc biệt hoặc khi HbA1c không đáng tin cậy, xét nghiệm này rất hữu ích.
- Khi HbA1c không tin cậy:
- Bệnh nhân có tình trạng ảnh hưởng tuổi thọ hồng cầu: thiếu máu, tan máu, mất máu cấp, thalassemia hoặc các biến thể hemoglobin. [1]
- Bệnh nhân có tình trạng ảnh hưởng đến hemoglobin như bệnh huyết sắc tố.
- Đánh giá kiểm soát đường huyết ngắn hạn:
- Khi có thay đổi trong chế độ điều trị (thuốc, insulin, thay đổi chế độ ăn, lối sống) và cần biết phản ứng trong vài tuần tới.
- Trong thai kỳ (gestational diabetes), nơi mà thay đổi đường huyết có thể nhanh và HbA1c không phản ánh đủ nhanh sự thay đổi đó. [1]
- Theo dõi ở bệnh nhân có bệnh lý kết hợp:
- Bệnh gan, thận, bệnh mất protein, suy giảm tổng hợp albumin,… ảnh hưởng HbA1c hoặc đường huyết lưu thông theo cách khác. Fructosamine có thể được sử dụng bổ sung.[1]
- Fructosamine có dùng để chẩn đoán Đái tháo đường được không?
- Theo các hướng dẫn hiện nay, không có khuyến cáo tiêu chuẩn sử dụng fructosamine như một xét nghiệm chính để chẩn đoán ĐTĐ hoặc tiền đái tháo đường.
- Một số nghiên cứu đề xuất fructosamine hoặc glycated albumin như các dấu ấn thay thế để chọn lựa người cần thử nghiệm dung nạp glucose (OGTT) hoặc đánh giá nguy cơ, nhưng vẫn chưa đủ bằng chứng để đưa vào các hướng dẫn quốc tế rộng rãi.
- WHO khuyến nghị sử dụng HbA1c, glucose lúc đói, hoặc nghiệm pháp dung nạp glucose để chẩn đoán ĐTĐ.
Vì vậy, xét nghiệm fructosamine chủ yếu có vai trò trong theo dõi hơn là chẩn đoán nội tại.
- Cách thực hiện xét nghiệm
- Mẫu bệnh phẩm: huyết thanh hoặc huyết tương. Không cần nhịn ăn (fasting) trước lấy mẫu.
- Phương pháp xét nghiệm: thường dùng phương pháp màu sắc (colorimetric assay) với phản ứng của fructosamine làm giảm chất nhuộm như nitroblue tetrazolium (NBT), hoặc các phương pháp khác đã được phát triển. [1]
- Khoảng tham chiếu: trong người bình thường, khi nồng độ albumin ~5 g/dL, giá trị fructosamine thường khoảng 200-285 µmol/L. [5]
- Tính ổn định mẫu: mẫu huyết thanh có thể giữ được ở nhiệt độ phòng trong một vài ngày, bảo quản lạnh có thể lâu hơn; cần tránh hemolysis. [2]
- 5. Ưu điểm và hạn chế [1]
Ưu điểm:
- Phản ánh đường huyết trung bình ngắn hạn (2-3 tuần), vì albumin có vòng đời ngắn hơn hồng cầu. Điều này hữu ích khi cần biết phản ứng nhanh sau thay đổi điều trị.
- Không bị ảnh hưởng bởi yếu tố ảnh hưởng hồng cầu như HbA1c (ví dụ: bệnh hồng cầu, biến thể hemoglobin, mất máu, tình trạng hồng cầu bất thường).
- Không cần nhịn ăn trước khi lấy máu, thuận tiện hơn trong nhiều hoàn cảnh.
Hạn chế:
- Giá trị fructosamine bị ảnh hưởng bởi nồng độ protein huyết thanh, đặc biệt albumin. Nếu albumin quá thấp (< ~3.0 g/dL), kết quả có thể bị sai. Ví dụ trong suy gan, hội chứng thận hư hoặc mất protein ruột.
- Thiếu sự chuẩn hóa toàn cầu của các xét nghiệm, phương pháp đo giữa các phòng xét nghiệm có thể cho kết quả khác nhau.
- Biến thiên sinh học trong cùng một người có thể lớn hơn so với HbA1c — nghĩa là phải có sự thay đổi rõ rệt mới chắc chắn có ý nghĩa lâm sàng.
- Không hữu ích nếu cần đánh giá đường huyết trung bình dài hạn (ví dụ, để đánh giá nguy cơ biến chứng mạn tính trong vài tháng). Không thay thế được HbA1c cho mục đích đó nếu HbA1c đáng tin cậy.
- Một số yếu tố can thiệp như thuốc, tình trạng bệnh lý phối hợp, các chất khử trong huyết thanh (ví dụ vitamin C, bilirubin cao) có thể ảnh hưởng.
- Vai trò thực tế trong quản lý bệnh đái tháo đường
Dựa trên các bằng chứng gần đây:
- Fructosamine có thể được sử dụng để theo dõi phản ứng sớm với điều trị mới hoặc thay đổi liều insulin, thuốc hạ đường huyết hoặc chế độ ăn.
- Trong thai kỳ, fructosamine và glycated albumin có thể hữu ích hơn HbA1c trong tiên đoán các biến chứng khi mức đường huyết có thể thay đổi nhanh chóng. [4]
- Các nghiên cứu gần đây (ví dụ ARIC – Atherosclerosis Risk in Communities) cho thấy fructosamine và glycated albumin không những liên quan với HbA1c mà còn độc lập tiên đoán tới sự xuất hiện biến chứng vi mạch như tổn thương võng mạc, tổn thương thận mạn tính. [1]
- Ở những khu vực/ quốc gia nơi HbA1c hoặc các xét nghiệm glucose phức tạp khó tiếp cận, fructosamine có thể là một lựa chọn kinh tế hơn để theo dõi đường huyết trung bình thời gian ngắn. [3]
- Giá trị tham chiếu và cách diễn giải kết quả [2]
- Giá trị bình thường: 200-285 µmol/L khi albumin ~5 g/dL.
- Nếu albumin thấp (< ~3 g/dL), giá trị fructosamine bị giảm và không đáng tin cậy.
- Có thể dùng công thức để ước tính đường huyết trung bình từ fructosamine:
Ví dụ: trung bình glucose (mg/dL) ≈ (0,5157 × fructosamine) – 20.
- Kết quả phải được xem xét trong bối cảnh lâm sàng: so sánh với HbA1c, glucose huyết tương, và các yếu tố ảnh hưởng protein/albumin.
- Xu hướng theo thời gian (trend) quan trọng hơn một kết quả đơn lẻ.
- Kết luận và khuyến nghị
- Xét nghiệm fructosamine là một công cụ bổ sung rất có giá trị trong theo dõi quản lý đái tháo đường, đặc biệt khi HbA1c không thể tin cậy hoặc cần đánh giá thay đổi nhanh trong điều trị.
- Tuy nhiên, hiện nay chưa đủ bằng chứng để fructosamine được dùng làm xét nghiệm chẩn đoán ĐTĐ thay thế HbA1c hoặc glucose huyết tương theo các hướng dẫn quốc tế.
- Trong thực hành lâm sàng, khi sử dụng fructosamine, cần đảm bảo:
- Phòng xét nghiệm sử dụng phương pháp đo có độ chính xác tốt, kiểm soát chất lượng.
- Đánh giá đồng thời nồng độ protein/albumin trong huyết thanh để biết liệu có những điều kiện làm thay đổi kết quả không.
- Xem xét kết quả fructosamine cùng với HbA1c, glucose huyết tương (lúc đói, sau ăn, OGTT nếu cần), lịch sử lâm sàng, tình trạng bệnh phối hợp.
- Theo dõi xu hướng theo thời gian hơn là tập trung vào một chỉ số tại một thời điểm.
- Ở Việt Nam và các nước có nguồn lực hạn chế, fructosamine có thể là một giải pháp hiệu quả hơn để theo dõi điều trị trong khoảng thời gian ngắn, nếu xét nghiệm HbA1c không phổ biến hoặc chi phí cao.
Tài liệu tham khảo
- Gounden V, Ngu M, Anastasopoulou C, Jialal I. Fructosamine. StatPearls [Internet]. 2023. NCBI
- Kang A, Devaraj S. Fructosamine. Medscape. 2025. Medscape
- Danese E, Montagnana M, Nouvenne A, Lippi G. Advantages and pitfalls of fructosamine and glycated albumin in the diagnosis and treatment of diabetes. J Diabetes Sci Technol. 2015;9(2):169-176. PMC+2NCBI+2
- Hopkins Guides. Alternative markers of glycemia: fructosamine, glycated albumin, 1,5-AG. Johns Hopkins Guides
- de Oliveira Andrade LJ, Bittencourt AMV, de Brito LFM, de Oliveira LM, de Oliveira GCM. Estimated average blood glucose level based on fructosamine level. Arch Endocrinol Metab. 2023;67(2):262-5. Medscape+1
Nguyễn Thị Mỹ Hiền – KTXNYH
