Zoonoses và neglected zoonotic diseases (NZDs): Thách thức sức khỏe cộng đồng và chiến lược chẩn đoán hiệu quả

Con người, động vật và môi trường có quan hệ chặt chẽ, ảnh hưởng lẫn nhau trong việc xuất hiện và lan truyền các bệnh truyền nhiễm. Khoảng 60% bệnh truyền nhiễm mới ở người có nguồn gốc từ động vật, trong đó hơn 70% bắt nguồn từ động vật hoang dã, nhiều bệnh mới còn liên quan đến thực phẩm có nguồn gốc động vật.

“Zoonoses” – các bệnh có thể lây truyền tự nhiên giữa người và động vật có xương sống. Theo WHO, khoảng 61% tác nhân gây bệnh ở người thuộc nhóm này. Zoonoses là mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng đồng, đặc biệt tại các nước thu nhập thấp và trung bình. Mỗi năm, 13 nhóm zoonoses phổ biến gây ra khoảng 2,4 tỷ ca bệnh và 2,7 triệu ca tử vong, đồng thời ảnh hưởng lớn đến sức khỏe vật nuôi và sản xuất nông nghiệp.

Các bệnh này được phân loại theo tác nhân gây bệnh:

• Vi khuẩn: than, thương hàn, lao, Lyme, Brucella, dịch hạch
• Virus: dại, AIDS, Ebola, cúm gia cầm
• Ký sinh trùng: giun xoắn, Toxoplasma, sán lá gan, giardia, sốt rét, sán dây
• Nấm: nấm ngoài da
• Rickettsia: sốt Q
• Chlamydia: bệnh vẹt
• Mycoplasma: viêm phổi do M. pneumoniae
• Nguyên sinh và tác nhân không điển hình: bệnh não xốp, bò điên

Phân loại zoonoses cổ điển gồm bốn nhóm chính: Anthropozoonoses là bệnh từ động vật sang người như bệnh dại; Zooanthroponoses là bệnh từ người sang động vật như lao ở mèo, khỉ; Amphixenoses là bệnh có thể lây hai chiều giữa người và động vật như tụ cầu; Euzoonoses là bệnh ký sinh trùng trong đó con người là vật chủ bắt buộc, ví dụ như nhiễm Taenia solium và Taenia saginata. Tác nhân gây bệnh bao gồm cả vi khuẩn Gram âm và Gram dương, với vi khuẩn chiếm tỷ lệ cao nhất trong các ca bệnh truyền từ động vật sang người. Cụ thể, trong các zoonoses có nguồn gốc từ bò: 42% do vi khuẩn, 29% do ký sinh trùng, 22% do virus, 5% do nấm và 2% do prion. Trong nhóm virus, RNA virus thường phổ biến hơn DNA virus trong gen của zoonoses.

Con đường lây truyền có thể là trực tiếp hoặc gián tiếp. Lây truyền trực tiếp xảy ra qua không khí, giọt bắn hoặc vết cắn từ động vật nhiễm bệnh, ví dụ điển hình là cúm gia cầm và bệnh dại. Virus dại từ động vật như chó, dơi, khỉ có thể xâm nhập cơ thể người qua nước bọt khi bị cắn. Lây truyền gián tiếp xảy ra qua trung gian như muỗi, ve, hoặc các loài động vật khác có khả năng truyền tác nhân gây bệnh, điển hình là sốt xuất huyết.

Phân loại theo hệ sinh thái gồm ba nhóm chính: Zoonoses đô thị (urban cycle) lưu hành ở vật nuôi hoặc động vật gần người như bệnh dại thành thị, hắc lào; Zoonoses hoang dã (sylvatic cycle) xảy ra trong tự nhiên như bệnh arbovirus, Lyme, dại ở động vật hoang dã; và Zoonoses chu kỳ kép (vừa đô thị vừa hoang dã) như sốt vàng, bệnh Chagas, sốt xuất huyết. Ngoài ra, một số bệnh còn có thể lây qua động vật chân đốt, thức ăn, nước uống và động vật gặm nhấm.

Nhiều tác nhân gây bệnh từ động vật có thể sinh tồn tại trong các chất hữu cơ chết ngoài môi trường như đất, xác động vật phân hủy, được gọi là sapronoses – thường do nấm (Histoplasma, Aspergillus) hoặc vi khuẩn (Legionella) gây ra. Khi các tác nhân gây bệnh vừa có khả năng tồn tại trong môi trường tự nhiên (đất, thực vật, chất hữu cơ) vừa có vật chủ là động vật có xương sống, thì được gọi là saprozoonoses, thuật ngữ này được định nghĩa bởi WHO về các bệnh truyền từ động vật sang người. Trong khi đó, nếu quá trình lây truyền bệnh cần sự tham gia của nhiều vật chủ là động vật có xương sống, như trường hợp bệnh sán dây ở người, thì được gọi là cyclozoonoses. Ngược lại, các bệnh mà cả động vật có xương sống và không xương sống (như côn trùng truyền bệnh) đều tham gia vào chu trình truyền bệnh thì được phân loại là metazoonoses, điển hình như các bệnh do arbovirus (sốt Dengue, Zika, West Nile…). Ngoài ra, phần lớn bệnh truyền nhiễm từ động vật sang người có nguồn gốc từ động vật, nhưng thực tế ngày càng ghi nhận nhiều trường hợp bệnh có thể truyền ngược từ người sang động vật, sau đó lại quay trở lại gây bệnh cho người – hiện tượng này gọi là bệnh truyền nhiễm ngược (reverse zoonoses hoặc anthroponoses). Các tác nhân điển hình gây bệnh kiểu này bao gồm Staphylococcus aureus kháng methicillin (MRSA), Campylobacter spp., Salmonella enterica serovar Typhimurium, virus cúm A, Cryptosporidium parvum, Ascaris lumbricoides và Giardia duodenalis. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, chăn nuôi công nghiệp, và sự tiếp xúc ngày càng gần gũi giữa người và động vật, làm gia tăng nguy cơ bùng phát các dịch bệnh mới từ các chuỗi truyền bệnh phức tạp.

Các bệnh lây truyền từ Neglected Zoonotic Diseases – NZDs là nhóm bệnh truyền nhiễm lây giữa người và động vật, nhưng thường bị bỏ qua trong các chương trình y tế công cộng, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển. Một số NZDs phổ biến bao gồm bệnh dại, sán dây (Cysticercosis), xoắn khuẩn (Leptospirosis), Brucella và ký sinh trùng Toxoplasmosis.

Tuy không phải là những bệnh mới, nhưng NZDs vẫn gây ra gánh nặng lớn cho sức khỏe cộng đồng, nhất là tại những nơi có hệ thống y tế yếu kém và điều kiện sống không đảm bảo. Các đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất là người dân sống gần gũi với động vật như nông dân, người chăn nuôi, buôn bán thịt hoặc dân cư nông thôn nghèo. Bệnh có thể gây nhiễm trùng mạn tính, ảnh hưởng đến sự phát triển thể chất, trí tuệ của trẻ em và làm tăng tỷ lệ tử vong nếu không được điều trị kịp thời. Không chỉ gây tổn thất về sức khỏe, NZDs còn có tác động sâu rộng đến kinh tế. Việc điều trị bệnh tốn kém, người mắc bệnh mất khả năng lao động, trong khi các hộ chăn nuôi có thể mất hoàn toàn nguồn thu nhập nếu gia súc nhiễm bệnh hoặc chết. Điều này làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói và bất bình đẳng, nhất là ở các vùng sâu vùng xa, nơi y tế thú y còn rất hạn chế.

Kiểm soát và phòng ngừa NZDs đòi hỏi một cách tiếp cận liên ngành, kết hợp giữa y tế con người, thú y và bảo vệ môi trường. Một số biện pháp hiệu quả bao gồm: tiêm phòng cho động vật (như tiêm ngừa dại cho chó), giám sát dịch tễ, cải thiện điều kiện vệ sinh, xử lý chất thải chăn nuôi và nâng cao nhận thức cộng đồng về cách phòng tránh bệnh. Trong những năm gần đây, phương pháp One Health — kết hợp sức khỏe con người, động vật và môi trường — được xem là chiến lược bền vững và hiệu quả trong việc quản lý các bệnh NZDs. Tóm lại, các bệnh NZDs tuy ít được chú ý nhưng lại gây hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe và kinh tế. Việc tăng cường đầu tư cho công tác phòng chống, giám sát dịch bệnh và phối hợp liên ngành là yếu tố then chốt để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, giảm nghèo và hướng tới phát triển bền vững tại các quốc gia đang phát triển.

Trong chẩn đoán bệnh truyền nhiễm, việc nhận diện chính xác tác nhân gây bệnh là rất quan trọng để lựa chọn phương pháp điều trị và kiểm soát dịch hiệu quả. Hiện nay, có nhiều phương pháp xét nghiệm được sử dụng với những ưu điểm và hạn chế khác nhau phù hợp với từng loại vi sinh vật hoặc tình huống lâm sàng. Xét nghiệm PCR là kỹ thuật sinh học phân tử hiện đại, giúp khuếch đại và phát hiện trực tiếp DNA hoặc RNA của tác nhân gây bệnh với độ nhạy và độ đặc hiệu cao, cho phép phát hiện nhanh ngay cả khi tải lượng vi sinh vật thấp. Nuôi cấy vi sinh vật là phương pháp truyền thống và được xem là tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán vi khuẩn, nấm và một số virus, giúp thu thập vi sinh vật sống để định danh chính xác và kiểm tra độ nhạy thuốc, nhưng có nhược điểm là mất nhiều thời gian và yêu cầu điều kiện nuôi cấy chuyên biệt. Xét nghiệm huyết thanh nhằm phát hiện kháng thể hoặc kháng nguyên trong máu bệnh nhân, phản ánh phản ứng miễn dịch với tác nhân gây bệnh, thường dùng để sàng lọc, theo dõi tiến triển bệnh và đánh giá hiệu quả điều trị, tuy nhiên có thể bị sai lệch do phản ứng chéo hoặc thời điểm lấy mẫu không thích hợp. Soi kính hiển vi kết hợp nhuộm đặc hiệu như Gram, Ziehl-Neelsen hay Giemsa là phương pháp trực quan giúp quan sát vi sinh vật hoặc cấu trúc đặc trưng trong mẫu bệnh phẩm, hỗ trợ nhận dạng sơ bộ vi khuẩn, nấm và ký sinh trùng, nhưng đòi hỏi kỹ năng và mẫu xét nghiệm chất lượng. Một số tác nhân đặc biệt như prion không có vật liệu di truyền nên không thể phát hiện bằng các phương pháp thông thường, đòi hỏi kỹ thuật miễn dịch huỳnh quang, Western blot hoặc xét nghiệm dịch não tủy chuyên sâu để nhận diện. Tổng thể, việc lựa chọn phương pháp xét nghiệm phù hợp tùy thuộc vào loại tác nhân, tính chất bệnh, và mục đích chẩn đoán nhằm đem lại kết quả chính xác và kịp thời.

Tài liệu tham khảo

1. Md Tanvir Rahman et al (2020). Zoonotic Diseases: Etiology, Impact, and Control. Microorganisms. 2020 Sep 12;8(9):1405. doi: 3390/microorganisms8091405.
2. Kanny Diallo et al (2021). Molecular diagnostic assays for the detection of common bacterial meningitis pathogens: A narrative review. eBioMedicine – the Lancet Discovery Science Volume 65 103274 March 2021.

Nguyễn Vân Hương – K.KTXNYH